Χρέος στὴν μνήμην καὶ στὴν Ἱστορίαν...

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΙΔΑΛΗ

«Κάνουμε μόνο το χρέος μας κι αυτό είναι η καταγραφή και διάσωση της νεότερης ιστορίας του Ελληνισμού».

 

Το Αϊβαλί πριν την καταστροφή  

   Η Ειρήνη Σαρίογλου είναι η ψυχή του Ιδρύματος Ιστορικών Μελετών. Αυτό ιδρύθηκε το 2008, μετά τη συγχώνευση του Ελληνικού Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου με το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Το επιτελείο τού Ιδρύματος συνεργαζόταν από το '96 με τον αξέχαστο Μάνο Χαριτάτο του ΕΛΙΑ, οραματιστή του ΙΔΙΣΜΕ, το οποίο σήμερα στεγάζεται στην Παλλήνη (Μιλτιάδου 25, τηλ.: 210-6669140, info@idisme.gr)

Με γερές σπουδές σε Γαλλία, Αγγλία και στη γενέτειρά της Κωνσταντινούπολη, διδάκτωρ στο Κέντρο Βυζαντινών, Οθωμανικών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μπίρμπιγχαμ (η διδακτορική της διατριβή «Η επιρροή της τουρκικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση της Πόλης 1923 - 1974» κυκλοφορεί στις εκδόσεις του ΙΔΙΣΜΕ). 

 

Η Αγάπη Μολυβιάτη-Βενέζη, συγγραφέας της μαρτυρίας 

«Το χρονικό των δέκα ημερών»  

   Επιστήμων παθιασμένη με το αντικείμενό της (κατ' εξοχήν η ελληνική ιστορία του 20ού αιώνα), η Σαρίογλου με δεκαμελή ομάδα νέων ερευνητών, εξίσου αφοσιωμένων, οργώνουν την Ελλάδα προσφέροντας ένα εναλλακτικό μάθημα Ιστορίας. «Προσπαθούμε να κάνουμε τα παιδιά Δευτεροβάθμιας και Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης να αγαπήσουν το μάθημα της Ιστορίας. Υπάρχει ελλιπής εκπαίδευση όσον αφορά τη νεότερη Ιστορία μας. Το εναλλακτικό μάθημα συνοδεύεται με ντοκιμαντέρ και με μουσική ακόμα, ώστε η Ιστορία να γίνεται το πιο αγαπητό μάθημα στο ελληνικό σχολείο». Παράλληλα, οργανώνονται παρουσιάσεις βιβλίων και ντοκιμαντέρ σε βιβλιοθήκες, Πνευματικά Κέντρα. 

   Σχετικά με τα ντοκιμαντέρ (άρτιες επαγγελματικές δουλειές με καταξιωμένους συνεργάτες), τονίζει: «Μ' αυτά προσπαθούμε όχι μόνο να αποφύγουμε την επανάληψη τραγικών γεγονότων, αλλά να επαναφέρουμε τη μνήμη που βασίζεται στην ιστορική γνώση. Γιατί μόνο η ιστορική μνήμη μάς επιτρέπει να οραματιζόμαστε έναν καλύτερο κόσμο». 

   Τελευταία παραγωγή του ΙΔΙΣΜΕ, το εξαίσιο διπλό ντοκιμαντέρ «Ιμβρος - Τένεδος: της μνήμης και της λήθης» σε σκηνοθεσία Ειρήνης Σαρίογλου-Πάνου Αγγελόπουλου, μουσική Ανδρέα Κατσιγιάννη, ερμηνείες δύο τραγουδιών από τους Γιώργο Νταλάρα και Ζουλφί Λιβανελί και αφηγητές αντίστοιχα τον Κωνσταντίνο Μαρκουλάκη και τη Μαρία Ναυπλιώτου. Να σημειωθεί ότι πρόσφατα επιτράπηκε να επαναλειτουργήσει η ελληνική σχολή στην Ιμβρο, ύστερα από 48 χρόνια (γενέτειρα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου). 

    Δύο αξιοδιάβαστα βιβλία-μαρτυρίες, εκδόσεις του ΙΔΙΣΜΕ, είναι: 

* «Το χρονικό των δέκα ημερών-Αϊβαλί 1922» της Αγάπης Μολυβιάτη-Βενέζη. Μαρτυρία από την αδελφή του συγγραφέα Ηλία Βενέζη, στην οποία καταγράφει με λεπτή ευαισθησία κι έντονη πικρία τις θηριωδίες των Τούρκων όταν μπήκαν στις Κυδωνίες (Αϊβαλί), ξεπαστρεύοντας και διώχνοντας κάθε Ελληνα από κει. 

   Η απελπισμένη προσπάθειά της να βοηθήσει τον συλληφθέντα 17χρονο αδελφό της (εστάλη τελικά κρατούμενος στα απάνθρωπα τάγματα εργασίας στην τουρκική ενδοχώρα), η απρόσμενη τύχη της να τη συναντήσει και να την περιθάλψει κρυφά ένας νεαρός Τούρκος αξιωματικός (του θύμιζε τη... σκοτωμένη από τους Ελληνες στρατιώτες αδελφή του). 

Μια χρόνια χαίνουσα πληγή που αποκαλύπτει, πέρα από την αβάσταχτη πίκρα του ξεριζωμού, πέρα από την απίστευτη κτηνωδία, και μια σπάνια αχτίδα ανθρωπιάς, καλοσύνης και ευγένειας. 

* «Στην εξορία, Ερζουρούμ-Ασκαλε» (Το ημερολόγιο του Κωνσταντίνου Κιουρκτσόγλου στα εργατικά τάγματα του 1943). Μια άγνωστη πτυχή στους τόσους κατατρεγμούς των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και της Μικράς Ασίας από τους Τούρκους, δοσμένη με απλή και διαυγή γλώσσα. 

   Η επιβολή εξοντωτικού φόρου περιουσίας (το «βαρλίκι» όπως είναι πιο γνωστή η ονομασία του) από την τότε τουρκική κυβέρνηση εις βάρος του μη μουσουλμανικού πληθυσμού οδήγησε αναγκαστικά πολλούς Ρωμιούς, Αρμένηδες και εβραίους στην εξορία, στα τάγματα εργασίας στην τουρκική ενδοχώρα. Αδύναμοι οι οφειλέτες να ξεπληρώσουν τα τεράστια ποσά που απαιτούνταν για το φόρο περιουσίας εξορίζονταν, αφού προηγουμένως οι Τούρκοι έκαναν κατάσχεση στα σπίτια και στα μαγαζιά εργασίας τους. 

   Εχοντας γυναίκα και τρία παιδιά στην Πόλη, ο Κιουρκτσόγλου, έμπορος ξηρών καρπών, βρέθηκε ξαφνικά στα απομακρυσμένα τάγματα εργασίας καταγράφοντας τις εμπειρίες του στο ημερολόγιό του. Με κασμάδες και φτυάρια ν' ανοίγουν δρόμους, να κάνουν διάφορες ευτελείς εργασίες ζώντας σε φοβερές καιρικές συνθήκες (κρύο, χιόνι, βροχές, λάσπη, ζέστη) με υποτυπώδη μισθό, ελάχιστα τρόφιμα, με θανάτους λόγω ασθενειών και κακουχιών, με σκληρή συμπεριφορά των στρατιωτών και χωρικών στα Ερζουρούμ και Ασκαλε. Ενα χρόνο κράτησε το μαρτύριό τους, αφού δημιουργήθηκε σάλος έπειτα από σχετικό δημοσίευμα της εφημερίδας «Νιου Γιορκ Τάιμς» (το «βαρλίκι» καταργήθηκε τον Μάρτιο του 1944). 

Σ.Σ.: Για τα δύο βιβλία έχουν γυριστεί αντίστοιχα δύο ενδιαφέροντα ντοκιμαντέρ από το ΙΔΙΣΜΕ.

Η μοίρα μας γράφτηκε στο χιόνι

«Κρύο. Χιόνι. Από το πρωί πήγαμε να δουλέψουμε. Το μεσημέρι γυρίσαμε πίσω. Μετά το μεσημέρι, ενώ πάλι χιόνιζε, ξαναπήγαμε στο Κοπ. Φαίνεται πως για άλλη μια φορά η μοίρα μας γράφτηκε στο χιόνι. Κι αυτό το βράδυ το περάσαμε με ξηροφαγία» (27 Φεβρουαρίου).

 

Ο εξόριστος στα τουρκικά τάγματα εργασίας Κωνσταντίνος 

Κιουρκτσόγλου (δεξιά), με άλλον ένα εκτοπισμένο  

«Σήμερα έχει ψοφόκρυο. Χιόνιζε από το πρωί. Απ' τα χαράματα έως τη νύχτα, σκάβοντας μέσα στα χιόνια και τρώγοντας 50 γραμμάρια χαλβά και ψωμί πληρώνονται οι φόροι μας. Απαράδεκτες καταστάσεις για κάθε πολιτισμό» (2 Μαρτίου).

«Δεν βγάζεις άκρη, όσο κι αν σκέφτεσαι πότε θα τελειώσει αυτή η άθλια κατάστασή μας εδώ... Εμείς, εδώ να κρατούμαστε αυθαίρετα και οι οικογένειές μας, εκεί (στην Πόλη), να δυστυχούν. Είμαστε στο έλεος του Θεού» (30 Ιουνίου).

«Ολα τα τρόφιμα είναι γεμάτα σανό. Τρίζουν τα δόντια σου σαν τρως το κριθαρένιο και με άμμο ψωμί. Δεν τρώγεται» (7 Σεπτεμβρίου).

«Με το θάνατο του Ζαφείρη Δοξάκη οι συνολικές απώλειες της αποστολής μας έφθασαν τα δεκαπέντε άτομα. Τον θάψαμε έξω από το στρατόπεδο. Πάλι όλοι οι φίλοι ήρθαν για να ψάλουν τους εξόδιους ψαλμούς» (22 Οκτωβρίου).  

«Εβρεξε πολύ τη νύχτα, συνέχισε και την ημέρα. Ενδιάμεσα, όταν καλοσύνευε, ξεθαρρεύαμε. Το πιο φοβερό είναι η λάσπη που βυθίζεται το πόδι σου και, αν καταφέρεις να το σηκώσεις, σηκώνεις μαζί και πέντε κιλά λάσπη» (27 Νοεμβρίου) 

* Από το ημερολόγιο του Κ. Κιουρκτσόγλου «Στην εξορία, Ερζουρούμ-Ασκαλε». 

enet.gr