Σάββατο 8 Οκτωβρίου 2011

Οἱ συνθῆκες ποὺ ὁδήγησαν στὸν ἀφορισμὸ τῆς Ἐπανάστασης



«Ἡ Ἑλλάς Εὐγνωμονοῦσα», Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878).
Ἀριστερὰ τῆς Ἑλλάδος εἰκονίζεται ἡ μορφή τοῦ Κοραῆ.



    Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς ὁρίζει ὅτι ἡ ἀναγέννηση τοῦ ἑλληνισμοῦ ἄρχισε στὰ μισὰ τοῦ ΙΗ’ αἰώνα. Τὸ 1815 διαπιστώνει μὲ ἐνθουσιασμὸ ὅτι 

«δὲν ἔμεινεν ἀμφιβολία, πλὴν εἰς τὰς κεφαλὰς τῶν μωρῶν ἢ τῶν κακῶν, ὃτι ἒφθασε καὶ τῶν Γραικῶν ὁ καλὸς καιρός· καὶ ἔφθασε μὲ τόσην ὁρμὴν ὥστε καμμία δύναμις ἀνθρώπινος δὲν εἶναι πλέον καλὴ νὰ μᾶς ὀπισθοδιγήσῃ».

    Πραγματικά, ἦταν μία ἐποχὴ ὅπου πολλοὶ φιλόμουσοι, φιλογενεῖς καὶ εὐεργετικοὶ ἄνδρες ἐγείρουν μουσεῖα καὶ δαπανοῦν χρήματα γιὰ ἐκτυπώσεις βιβλίων τὰ ὁποῖα διανέμουν δωρεὰν στὸ γένος, προσπαθῶντας μὲ κάθε τρόπο τὴν βελτίωση καὶ ἀναπτέρωση τῆς πατρίδος.
Ὁ ἑλληνισμὸς ἐκεῖνα τὰ χρόνια κινεῖται μὲ ἐξαιρετικὰ γοργὸ ρυθμό, ὥστε κάποτε νὰ διαπιστώνονται ἀδεξιότητες ἢ καὶ ἀστοχίες στὶς ἐπιδιώξεις αὐτὲς. Τὰ σφάλματα αὐτὰ ἔδωσαν ἀφορμὲς στοὺς συντηρητικοὺς νὰ καταδικάσουν ὄχι μόνο ἄτομα ἢ μεμονωμένες προσπάθειες, ἀλλὰ τὸ ἴδιο τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνακαινισμοῦ.


    Ὁ Ἱερόθεος ἀπὸ τὴν Σμύρνη, ζητάει νὰ μὴν πηγαίνουν οἱ νέοι μας στὴ Δύση γιὰ σπουδές, γιατὶ διδάσκονται τὴν ἀθεΐα, καὶ γυρίζοντας στὰ χώματά μας τὴν μεταδίδουν καὶ στοὺς ἄλλους· ὁ Μπαλάνος στὰ Γιάννενα καταδικάζει τὴν ἐκμάθηση τῶν ξένων γλωσσῶν, γιατὶ ἔχει ἀνάλογα ἀποτελέσματα· τέλος, ὁ Πάριος ζητάει νὰ μὴν πηγαίνουν οὔτε γιὰ ἐμπόριο τὰ ἑλληνόπουλα στὴ Δύση, ὥστε νὰ μὴν γνωρίσουν τὸ μικρόβιο τῆς ἀθεΐας καὶ τὸ μεταφέρουν μαζὶ μὲ τὶς ἄλλες πραγμάτειες, στοὺς τόπους μας.
Ἡ στάση αὐτὴ, ποὺ εὔκολα παίρνει τὴ μορφὴ τῆς ἐπίθεσης, ὁδηγεῖ στὰ ἄκρα τοὺς ὀπαδοὺς τῆς συντήρησης. Τότε ἐκεῖνα τὰ χρόνια ποὺ προηγοῦνται ἀπὸ τὸν Ἀγώνα, ἔχουμε πολλοὺς καὶ σημαντικοὺς ἐκπροσώπους τῆς Ἐκκλησίας ποὺ παίρνουν στάση καθαρὰ ἀντιδραστικὴ ἐμπρὸς στὴν κοσμικὴ σοφία· τότε, ἀρχίζουμε νὰ ἔχουμε μέσα στοὺς κόλπους τῆς Ἐκκλησίας μία διάθεση πνευματικῆς κηδεμονίας· τότε ἀρχίζει ἕνας φανερὸς ἔλεγχος τῶν δημοσιευμάτων καὶ ἐμφανίζονται πίνακες καταδικασμένων ἔργων.

   Τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο κινεῖται μὲ ἀδεξιότητα τὶς δύσκολες αὐτὲς μέρες, ποὺ εἶναι ὁλοφάνερα καρπὸς ἀνησυχίας· μέτρα περιοριστικὰ τῆς πνευματικῆς ἐλευθερίας παρουσιάζονται, τώρα, στὴν πιὸ ἀκατάλληλη στιγμή, ποὺ ἡ Ἐκκλησία θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι συντελεστὴς προόδου καὶ φωτισμοῦ.
Ἡ ἀπασχόληση γύρω ἀπὸ τὰ σχολικὰ πράγματα εἶναι ἀδιάκοπη. Οἱ συντηρητικοὶ καὶ ἐδῶ εἶναι διστακτικοί· ἡ παιδεία ποὺ πάει νὰ ξεφύγῃ ἀπὸ τὰ χέρια τῆς Ἐκκλησίας καὶ νὰ περάσῃ στὰ χέρια τῶν λαϊκῶν, καὶ μάλιστα τῶν προοδευτικῶν, δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἡ ἴδια παιδεία τῆς ὁποῖας πρωτοστάτης ἦταν ἡ ἴδια ἡ Ἐκκλησία.

    Ἡ Ἱστορία ὁδηγοῦσε τὸν ἑλληνισμὸ πρὸς νέους ὁρίζοντες. Στὰ 1804 ἀρχίζει οὐσιαστικὰ ἡ μεγάλη ἐκδοτικὴ προσπάθεια τοῦ Κοραῆ· φημισμένος καὶ τιμημένος σὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη, τὰ κείμενά του θὰ προκαλέσουν τὴν προσοχὴ τῶν νεωτέρων, οἱ ὁποῖοι θὰ συσπειρωθοῦν γύρω ἀπὸ τὸν Κοραῆ καὶ θὰ τὸν ἐνισχύσουν μὲ τὴν ὁρμή τους.
Ὁ φιλελευθερισμὸς τοῦ Κοραῆ, ἡ μαχητικότητὰ του καὶ ἡ ἀπέχθειά του γιὰ κάθε μορφῆς τυπολατρεία, προκάλεσαν τὴν δυσπιστία τῶν πιὸ συντηρητικῶν ἐκπροσώπων τῆς Ἐκκλησίας. Καὶ πραγματικά, ἀπὸ τὶς πρῶτες σχεδὸν ἐμφανίσεις τοῦ Κοραῆ, ἀλλεπάλληλες ἦταν οἱ ἐπιθέσεις ποὺ δέχθηκαν ὁ ἴδιος καὶ οἱ ὀπαδοί του, ἀπὸ τὴν συντηρητικὴ μερίδα.
Χαρακτηριστικὸ ὅμως εἶναι, ὅτι ἀπὸ τὸν κόσμο τῶν λογίων, σχεδὸν ὅλοι ὅσοι ἔχουν κάτι μέσα τους, ὅλοι ὅσοι πρόκειται νὰ ἀφήσουν ἔργο, συντάσσονται μὲ τὸν Κοραῆ καὶ πραγματοποιεῖται ἕνα θαυμαστὸ ἔργο μέσα ἀπὸ τὴν δημιουργικὴ πνοή του.

   Μεγάλες ἐκδοτικὲς προσπάθειες πραγματοποιοῦνται ἀπὸ πλούσιους ἐμπόρους ὅπως οἱ Ζωσιμᾶδες· Τὰ σχολεῖα, τὰ βιβλία, τὰ περιοδικά, πολλαπλασιάζονται.
Ἡ Ἐκκλησία ἐγκατέλειψε τότε τὸ προβάδισμα στὰ ζητήματα τῆς παιδεῖας καὶ περνῶντας ἀπὸ τὴν ἐπιφυλακτικότητα στὴν ἀντιδραστικότητα, ἔβλεπε χωρὶς συμπάθεια τὸ πνεῦμα τῆς ἔρευνας νὰ κυριαρχῇ μέσα στὴν νεοελληνικὴν σκέψην.
Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση ἐνίσχυσε τὴν ἀποστροφὴ τῶν συντηρητικῶν πρὸς τὶς καινούργιες ἰδέες καὶ ὅταν οἱ Γάλλοι πέρασαν στὰ Ἑπτάνησα, ὁ Γρηγόριος ὁ Ε’ ἐξέδωσε ἐγκύκλιο γιὰ νὰ καταστήσῃ προσεκτικοὺς τοὺς Ἑπτανήσιους νὰ μὴν πιστέψουν τὶς ἀπατηλὲς ὑποσχέσεις τῶν δημοκρατικῶν:

«Ὁ πονηρὸς καὶ ἀρχέκακος ὀφις, ἀφ΄ οὗ δολίως ἐπλάνησε τὴν ἀνθρωπότητα μὲ πολυειδεῑς ἀπάτας καὶ τρόπους, διὰ νὰ τοὺς σύρῃ εἰς τὴν ἀπώλειαν, τελευταῖον εῖς τοῦτους τοὺς ἐσχάτους αἰῶνας, ἐπινοήσας τὸ γένος τῶν Γάλλων δεκτικότερον τῆς πονηρίας, ἔχυσε διαψιλῶς εἰς τὰς ψυχάς των τὸ φάρμακον τῆς ἀποστασίας πρὸς τὸν Θεόν· καὶ ἀφοῦ τοὺς ἔφερεν εἰς μίαν ἀλληλομαχίαν καὶ εἰς ἐλεεινήν βασιλοκτονίαν, τότε τοὺς ἔρριψεν καὶ εἰς παντελῆ ἀθεΐαν καὶ ἀσέβειαν».

   Ἐπίσης σὲ μία ἄλλη ἐγκύκλιο, ὁ Πατριάρχης βάλλεται ἐναντίον τῶν Ρώσσων, ἐχθρῶν τότε τῆς Τουρκίας, γιὰ νὰ ἐνισχύσῃ 

«ὅλους τοὺς εὐσεβεῖς καὶ ὀρθόδοξους Χριστιανούς, ἱερωμένους καὶ λαϊκούς, μεγάλους τε καὶ μικροὺς εἰς τὸ πιστὸν ραγιαλίκι», θυμίζοντάς τους, ὅτι «πᾶς ὁ ἀντιτασσόμενος τῇ ἐξουσίᾳ, τῇ τοῦ θεοῦ διαταγῇ ἀντέστηκεν».

   Ἦταν ἡ ἐποχὴ ποὺ καταδικάστηκε καὶ κάηκε ἑνα βιβλίο στὰ Πατριαρχεῖα, στὸ Φανάρι. Ἦταν ἡ ἐποχὴ ὅπου ὀργανώθηκε συστηματικὸς ἔλεγχος ὅλων τῶν βιβλίων ποὺ ἔβγαιναν στὴν ἑλληνική γλώσσα. Ἦταν ἡ ἐποχὴ ποὺ ἐκδόθηκε ἡ ἐγκύκλιος, ἐναντίον τῶν ἀρχαίων ὀνομάτων καὶ ἐναντίον τῆς διδασκαλίας τῶν φυσικῶν ἐπιστημῶν.
Ἡ διάδοση τοῦ διαφωτισμοῦ καὶ τῆς Ἑλληνικῆς Παιδείας εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τὴν ἀφύπνιση τῆς ἐθνικῆς συνείδησης. Πολλοὶ ἦταν ἐκεῖνοι ποὺ ἀποφάσιζαν νὰ δώσουν στὰ παιδιά τους ἀρχαῖα ἑλληνικά ὀνόματα, ἀντὶ γιὰ χριστιανικά. Ὁ Γρηγόριος λίγους μῆνες μετὰ τὴν ἀνάρρησή του στὸν θρόνο, θὰ δημοσιεύσῃ τὴν ἐγκύκλιο γιὰ τὶς φυσικὲς ἐπιστῆμες καὶ γιὰ τὰ ἑλληνικὰ ὀνόματα. Αὐτὴ ἡ «καινοτομία» ὅπως τὴν ἀναφέρει ἡ ἐγκύκλιος, σήμαινε ὅτι ἀφοῦ οἱ ραγιάδες ξαναγίνονταν Ἕλληνες, εἶχαν στὸ νοῦ τους ἐθνικὴ ἐπανάσταση κατὰ τῶν Ὀθωμανῶν καὶ τῆς Ἐκκλησίας, στὰ βήματα καὶ τῶν ἄλλων ἐθνικῶν ἐπαναστάσεων τῆς ἐποχῆς (Γαλλική, Ἱσπανική), ποὺ δὲν στράφηκαν μόνο κατὰ τῶν κοσμικῶν τυρράνων ἀλλά καὶ κατὰ τῆς θεοκρατίας.

«Καὶ ἡ κατὰ καινοτομίαν παρὰ ταῦτα εἰσαχθεῖσα τῶν παλαιῶν Ἑλληνικῶν ὀνομάτων ἐπιφώνησις εἰς τὰ βαπτιζόμενα βρέφη τῶν πιστῶν, ὡς ἡκούσαμεν, λαμβανομένη ὡς μία καταφρόνησις τῆς Χριστιανικῆς ὀνοματοθεσίας, εἶναι διόλου ἀπροσφυής καὶ ἀνάρμοστος· ὃθεν ἀνάγκη ἡ Ἀρχιερωσύνη σας νὰ διαδώσητε παραγγελίας ἐντόνους… […], διὰ νὰ λείψῃ τουντεῦθεν καὶ ἡ κατάχρησις αὐτή…».

   Στὴ συνέχεια, χωρὶς νὰ μνημονεύῃ κανέναν, στρέφεται φανερὰ ἐναντίον τῶν διδασκαλιῶν τοῦ Κοραῆ καὶ τῶν ὁπαδῶν του, μὲ μιὰ ἀπροκάλυπτη ἐπίθεση, τὴν ὁποία σὲ πυκνὰ διαστήματα θὰ ἀκολουθήσουν καὶ ἄλλες:

«Αὐτοὶ οἱ πονηροὶ ἄνθρωποι καὶ γόητες εἶναι προφανεῖς λυμεῶνες, καὶ ψυχικῶς καὶ σωματικῶς γίνονται εἰς τοὺς ἀφύλακτους καὶ νωθροὺς ἐπιζήμιοι· εἶναι πεπαρρησιασμένοι παραβᾶται τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων, καὶ ἀποστολικῶν διατάξεων».
~~~

    Δὲν εἶναι εὔκολο νὰ μετρήσουμε μὲ τὰ δικὰ μας μέτρα, τὶς ἀντιδράσεις τῶν ἀνθρώπων ἐκείνων, ποὺ ἔζησαν κάτω ἀπὸ τόσο διαφορετικὲς συνθῆκες, οὔτε εἶναι εὔκολο νὰ συλλάβουμε τὰ προβλήματα ὅπως τὰ ἔβλεπαν οἱ ἄνθρωποι τῶν χρόνων ἐκείνων. Γιὰ τὸ λόγο αὐτό, περιοριζόμαστε στὴν ἐξακρίβωση τῶν γεγονότων.
Ὅπως ἀναφέραμε, ἡ Ἐκκλησία ἐγκατέλειψε τὴ στάση τῆς ἐπιφυλακτικότητας καὶ πέρασε στὴν ἀντιδραστικότητα· ἔβλεπε χωρὶς συμπάθεια τὸ πνεῦμα τῆς ἔρευνας νὰ κυριαρχῇ μὲσα στὴν νεοελληνικὴ σκέψη. Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση ἐνίσχυσε τὴν ἀποστροφὴ τῶν συντηρητικῶν πρὸς τὶς καινούργιες ἰδέες, ἰδίως ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ἡ Ρωσία συμβιβάστηκε μὲ τὴν Τουρκία στρέφοντας ὅλη τὴν προσοχή της πρὸς τὰ κινήματα τῆς Γαλλίας.
Ὁ φόβος διάδωσης ἑνὸς ἐπαναστατικοῦ πυρετοῦ, ὥθησε τοὺς συντηρητικοὺς νὰ ἀκολουθήσουν πολιτικὴ συμπάθειας πρὸς τὴν Τουρκία.

   Ἔτσι, τὸ βιβλίο «Νέα πολιτικὴ διοίκησις» τοῦ Ρήγα, καταδικάσθηκε μὲ αὐστηρότητα ἀπὸ τὸ Γρηγόριο: «πλῆρες ὑπάρχει σαθρότητος».
Ἀλλὰ ἐνιαῖος εἶναι ὁ παλμὸς ποὺ ὁδηγεῖ πρὸς τὴν ἀπόκτηση τῆς παιδείας καὶ τῆς ἐλευθερίας. Στὰ 1786 ὁ Γεώργιος Κωνσταντίνου, ἕνας ἀπὸ τοὺς λόγιους τῆς ἐποχῆς, καμαρώνει γιὰ τὸν ἀριθμὸ τῶν σχολείων μας: «οἱ ἐπικρίσεις τῶν ξένων εἶναι ἄδικες, ἀφοῦ μποροῦμε νὰ ἀπαριθμήσουμε τριανταπέντε σχολεῖα ποὺ λειτουργοῦν μέσα στὸν ὑπόδουλο ἑλληνισμό». Στὰ 1820, ἕνας πρόχειρος ὑπολογισμὸς ἀνεβάζει τὰ ἑλληνικὰ σχολεῖα τῆς τουρκικῆς ἐπικράτειας, μέσα ἢ κατώτερα, «ἑλληνικὰ ἢ κοινά», ὅπως θὰ ἒλεγαν τότε, σὲ 350.


    Ὁ Γρηγόριος, μὲ τὶς ἐνέργειές του ἔδειξε ὅτι ἐπιθυμοῦσε νὰ βάλῃ φραγμὸ στὸ φιλόκαινο πνεῦμα, ὅπου καὶ ἄν φυσοῦσε. Λίγο πρὶν μαρτυρήσει, καταδίκασε τὴν Ἐπανάσταση καὶ ἀναθεμάτισε τὸν Ὑψηλάντη καὶ ἄλλους πρωτεργάτες τῆς Ἐπαναστάσεως...


Οἱ πληροφορίες πάρθηκαν ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Κ.Θ. Δημαρᾶ, «Ὁ Νεοελληνικὸς Διαφωτισμός, Ὁ Κοραῆς καὶ ἡ ἐποχή του», Νεοελληνικὰ Μελετήματα, Ἀθήνα 1989.




Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου